Kushtetuta: kontratë, rend shoqëror apo leckë?
Shkruan Durim Berisha
Doktrina e së drejtës kushtetuese dhe shtetërore në Republikën e Kosovës ka dështuar të paraqesë nocionin real të Kushtetutës, ndërsa e ka ngatërruar edhe konceptin e “Kontratës Shoqërore” të Russosë me konceptin mesjetar të kontraktimit kushtetues. Periudhë në të cilën pronari i tokës ishte pushteti i vetëm ligjdhënës dhe të gjithë ata që dëshironin të jetonin në pronat e tij duhej domosdoshmërisht të kontraktonin bartjen e vullnetit të tyre nën autoritetin e feudalit, si mekanizëm i sigurimit të ekzistencës (jetesës).
Pavarësisht që shteti dhe e drejta janë fenomene të cilat nuk mund të ekzistojnë të ndara dhe të shkëputura, juristi kosovar Durim Osmani me të drejtë thekson se vetëm formacionet shtetërore të cilat paraqiten pas revolucionit borgjez francez mund të konsiderohen shtete, pushteti i të cilave klasifikohet si një pushtet i themeluar. Sepse vetëm këto forma të rregullimit shoqëror krijojnë mundësi që të analizohen sipas metodave të shkencës kushtetuese.
Pikërisht doktrina e pushtetit themelues dhe ajo e pushtetit të themeluar e karakterizon lindjen e shtetit bashkëkohor. Teoria e Sieyès do të kishte mbetur e paplotësuar, rrjedhimisht e paqartë nëse nuk do të zhvillohej më tutje. Sepse nuk mjafton vetëm të thuhet se sovrani përmes pushtetit themelues kushtetues vendos për ekzistencën e tij politike dhe juridike. Kjo teori u ngrit në një nivel tjetër nga Kelseni, i cili shtetin bashkëkohor e definon si shtet të së drejtës, i cili “paraqet shtetin si një realitet shoqëror i cili duke ekzistuar i pavarur nga e drejta e krijon atë dhe më pas i nënshtron veprimet e tij kësaj të drejte, që vetë e ka krijuar”. Definicioni i Kelsenit e fut në korniza kushtetuese (juridike) shtetin, për dallim nga Sieyès, i cili e kishte lënë atë vetëm në kuadër të një definicioni politik.
Kushtetuta si kontratë
Secila periudhë e historisë së shtetit është karakterizuar me fenomene të caktuara juridike, të cilat u janë nënshtruar rregullave dhe metodave të kohës. Mendimi i ri rreth shtetit dhe të drejtës, i cili para se gjithash ishte i shkëputur nga konceptet ideologjike kishtare, paraqitet si një shpërthim, që sikur i kishte zënë të papërgatitur të pushtetshmit e kohës, të cilët ishin bartës të pushtetit për shkak të vijës së gjakut dhe jo si rezultat i aftësive të jashtëzakonshme të udhëheqjes ose të qeverisjes.
Me lindjen e teorisë së pushtetit konstituiv dhe zhveshjen e shtetit nga ndikimi i kishës katolike i tërë pushteti tanimë buron nga populli, i cili si tërësi paraqet sovranin. Rrjedhimisht paraqiten format e para të shteteve të konstituuara, për dallim nga organizimi feudal mesjetar në të cilin pronësia mbi tokën ishte burim i pushtetit ligjdhënës. Kjo periudhë karakterizohej edhe me kontratat mes feudalëve dhe bujkrobërve, të cilët me qëllim që të siguronin ekzistencën e tyre futeshin në marrëdhënie kontraktuale me pronarin e tokës. Zinxhiri i nënshtrimit dhe lindjes së raporteve kontraktuale shkonte deri te kreu i shtetit. Ndërsa ky i fundit ishte vasal i Papës. Pra kjo mund të konsiderohet një marrëdhënie kontraktuale në të cilën kontraktohen edhe raportet kushtetuese (liria dhe barazia), si dhe nënshtrimi ndaj autoritetit ligjdhënës, por në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen kushtetuta.
Teoria e Russosë mbi kontratën shoqërore jo vetëm që është keqkuptuar, por si duket nuk është kuptuar fare. Koncepti i tij për kushtetutën si kontratë shoqërore nuk përngjan me modelin mesjetar të kontraktimit kushtetues. Sepse ato kontrata nuk ishin dhe nuk mund të konsiderohen asnjëherë kushtetuta, por marrëveshje mes sovranit (pronarit) dhe të nënshtruarit. Koncepti i tij për kontratën sociale paraqet parime të pashkruara, por themeltare të shoqërisë, të cilat pavarësisht rregullimit ligjor prevalojnë si vlera të një shoqërie.
Me theks të veçantë ky koncept nuk është paraqitur si duhet, sepse shkruesit shqip të shkencës mbi shtetin kanë harruar se kushtetuta si dokument unik i kodifikuar (ajo që quhet kushtetutë moderne) është karakteristikë e këtyre dokumenteve juridike që u hartuan pas luftës së dytë botërore. Para kësaj periudhe e drejta kushtetuese është rregulluar me disa akte kushtetuese, të cilat janë quajtur ligje fundamentale (lex fundamentalis) dhe sikurse ligjet e tjera kanë pasur mundësi të abrogojnë njëra-tjetrën tërësisht ose pjesërisht.
Për këtë arsye shumë vonë ka filluar të përdoret termi e drejtë ose teori kushtetuese, por është përdorur termi “e drejtë e shtetit” ose “teoria e shtetit”.
Sepse ajo në materien e saj ka përfshirë disa ligje fundamentale, të cilat e kanë rregulluar funksionimin e jetës shtetërore. Duke u bazuar në këtë arsye, Hans Kelsen ishte i mendimit se gjykatat kushtetuese nuk duhej të kishin kompetencë të shqyrtonin vendimet gjyqësore individuale, sepse do të ndërhynte në sferën e gjyqësisë administrative, e cila është kompetence për shqyrtimin e kontesteve mes shtetit dhe qytetarit.
Prandaj, duke u bazuar në atë që u tha më lart, kontrata asnjëherë nuk mund të konsiderohet kushtetutë, por as kushtetuta asnjëherë kontratë. Kushtetuta është nocion që pasqyron frymën (vullnetin) e tërësisë dhe jo një akt që e kontrakton nën kushte të pabarabarta formën e organizimit shoqëror.
Kushtetuta si rend shoqëror
Kushtetuta me të drejtë definohet si një grup parimesh të cilat janë themele të ekzistimit të shtetit si formacion shoqëror, por njëkohësisht përbën kornizën të cilën nuk guxon ta tejkalojë asnjë anëtar i shoqërisë. Natyra e saj e veçantë si ligj themeltar, por njëkohësisht si ligj suprem në hierarkinë e normave juridike të shtetit e me theks si grup ligjesh themeltare në të kaluarën, e ka shtyrë juristin Carl Schmitt që të bëjë dallimin në mes të kushtetutës si akt i shprehjes së vullnetit të tërësisë për ekzistencën e saj politike dhe juridike në njërën anë dhe si akt juridik (ligj kushtetues) në anën tjetër.
Ideja e diferencimit të tillë kishte ardhur edhe si përgjigje ndaj konceptit të Kelsenit për hierarkinë e normave juridike, në piramidën e të cilave kushtetuta paraqitet si ligji më i lartë të cilit i nënshtrohen të gjitha ligjet e tjera. Schmit kishte ngritur çështjen e “realizimit kushtetues” si problem i veçantë, pasi kushtetuta në atë kohë nuk përbënte një dokument unik të kodifikuar, por përbëhej nga ligje kushtetuese. Ligji themeltar (ose edhe kur quhej kushtetutë) mund të ndryshohej ose plotësohej edhe me ligje kushtetuese. Mirëpo në asnjë mënyrë dhe me asnjë ligj nuk mund të ndryshoheshin themelet mbi të cilat ishte ndërtuar ai rend kushtetues. Kjo i përgjigjet edhe teorisë së kontratës shoqërore, sipas të cilës vetëm sovrani (populli) mund ta ndryshojë atë. Tejkalimi i kontratës shoqërore (parimeve themelore të shoqërisë) e zhbën atë rregullim shtetëror dhe cilido bartës i pushtetit nuk mund të konsiderohet më përfaqësues i asaj shoqërie.
Me kodifikimin e kushtetutës si dokument unik juridik ajo paraqet jo vetëm një normë juridike, por njëkohësisht pasqyron vullnetin e kodifikuar të sovranit. Kushtetuta bashkëkohore paraqitet si mekanizëm i përkufizimit të rendit shoqëror dhe mund të ndryshohet vetëm përmes ndryshimit të tekstit të saj. Ajo transformohet me kalimin e kohës edhe përmes amendamenteve kushtetuese, ngjashëm sikurse thekson Georg Jellinek për kushtetutën e SHBA-së, për të cilën shumë juristë thonë se është e pandryshuar, por në fakt përmes amendamenteve kushtetuese është ndryshuar në materie dhe fjalë për fjalë përmbajtja e neneve fillestare të saj.
Koncepti i kushtetutës si rend shoqëror është formësuar me theks të veçantë përmes kontributit të juristit Paul Laband, i cili për të parën herë zbatoi ato që sot njihen metoda të së drejtës kushtetuese. Për shkak të rivalitetit francez dhe gjerman shkolla juridike franceze ende nuk e ka pranuar një metodë të tillë, ndonëse me hapa të ngadaltë, por është duke lëvizur drejt saj.
Kushtetuta si leckë
Karakteristikë e shoqërive kaotike të cilave u ka humbur drejtimi (nëse ndonjëherë kanë pasur) është përdorimi i emrave të mëdhenj për gjëra të vogla. Edhe nëse ai përdorim është i gabuar ose tërësisht irelevant, e rëndësishme është që masa e gjerë popullore, e cila zakonisht nuk i kupton proceset nëpër të cilat po kalon (si shkak i një sistemi arsimor të shkatërruar). Kushtetuta si leckë është një realitet i pakontestueshëm shoqëror në Kosovën që tenton te jetë e pavarur. Kushtetuta si leckë është karakteristikë e shteteve partiake, të cilat me të drejtë Russo, Jellinek dhe Schmitt i kanë quajtur ato shtete në të cilat interesi partiak (i anëtarëve të grupeve të interesit) prevalon ndaj interesave shoqërore dhe ku shteti shihet si mekanizëm i arritjes së përfitimeve individuale.
Kushtetuta si leckë paraqitet atëherë kur organizimi kushtetues kthehet në një nudum ius. Atëherë kur forumi i diskutimit publik dhe reprezentimit të sovranit – parlamentit – i humb kuptimi i ekzistencës. Atëherë kur kreu i shtetit ose ekzekutivi tejkalojnë kornizën kushtetuese dhe kur deputeti më nuk i shërben interesit të atij që e ka votuar, por kur u shërben interesave të shefit të partisë. Atëherë parlamenti shndërrohet në një teatër të kukullave.
Nga leckosja e mëtejme kushtetutën mund ta shpëtojë vetëm Gjykata Kushtetuese, atëherë kur gjyqtarët e saj e kuptojnë peshën e përgjegjësisë që bartin në supet e tyre.
