Predikimi atipik i religjionit në shoqërinë kosovare
Labinot Kunushevci, sociolog
Në një shoqëri që ka një shkallë të lartë të analfabetizmit klasik dhe funksional, mundësitë e manipulimit janë të mëdha. Sidomos kur ka vetëm dy dekada që e ndajnë nga lufta, e cila pashmangshëm ka prodhuar pasoja që do të mbeten në vetëdijen, perspektivën dhe orientimin e njerëzve. Duhet shtuar kësaj edhe faktin e ndryshimeve që ndodhin në sistemin e vlerave dhe ndikimin e madh, sidomos kulturor, që kanë mediet dhe teknologjitë moderne.
Në mungesë të cilësisë së arsimit publik dhe të vetëdijes institucionale, janë krijuar mundësi që të shfaqen demagogë të ndryshëm që shfrytëzojnë hapësirat publike për të provokuar me ndjenjat, nevojat dhe pritshmëritë e qytetarëve. Për fatin e keq dhe për shumë arsye që do t’i përmendim, kjo po bëhet në mënyrë dhe qasje orientimisht të gabuar, teorikisht shumë primitive, kulturalisht shumë anakronike dhe emocionalisht shumë provokuese.
Këtu do të trajtoj thelbet e diskurseve dominuese në komunikimet publike për Islamin në shoqërinë tonë.
Të vetëshpallur dhe vetëlavdëruar si elitë gazetarësh, analistësh, politikanësh, profesorësh, hoxhallarësh, në emrin e institucionalizmit dhe intelektualizmit, në emrin e moralit dhe religjionit, shfrytëzojnë institucione, rrjete sociale dhe mjedise publike, pa u përshtatur me kontekstin kulturor dhe me nevojat e kohës. Ndër ta janë edhe predikuesit religjioz, hoxhallarët.
Problemi fillon me formimin e tyre teologjik, nëpër vende ku mungon liria e hartimit të kurrikulave dhe programeve kritike, ku mungon debati shkencor dhe faktorizimi i shkencave shoqërore, nëpër universitete arabe të cilat hartojnë kurrikula arsimore sipas kontekstit kulturor dhe politik të shoqërisë së tyre skajshmërisht konzervatore, nganjëherë të përzier edhe me nacionalizëm, sipas sistemit dominues që është në kundërshtim me të drejtat dhe liritë njerëzore dhe absolutisht në mënyrë shumë anakronike, jo vetëm me kulturën perëndimore, por edhe me atë nacionale shqiptare.
Për ta vërtetuar këtë, po i referohem njërit prej sociologëve që e njeh shumë mirë botën dhe sociologjinë arabe, i cili aktualisht është profesor në Universitetin Amerikan të Bejrutit dhe i sapo zgjedhur President i Shoqatës Ndërkombëtare të Sociologjisë – ISA (2018-2022) në Kongresin e mbajtur në Toronto të Kanadasë, Sari Hanafi, i cili në një intervistë speciale për revistën ”Global Dialogue”, përkthyer në 17 gjuhë, Vëll. 6.2, e shpjegonte realitetin me këto fjalë: ”Bota arabe ende duhet ta pranojë rolin e rëndësishëm të shkencës shoqërore në racionalizimin e debatit shoqëror dhe zgjidhjen e problemeve me të cilat ballafaqohet moderniteti ynë. Në rajonin arab, ne rrallë dëgjojmë për një “letër të bardhë” të shkruar nga shkencëtarët socialë me kërkesë të autoriteteve publike dhe pastaj të debatohet në sferën publike. Takimet shkencore trajtohen si çdo mbledhje tjetër publike dhe mbahen nën mbikqyrjen e policisë. Në të njëjtën kohë, sociologët nuk e kanë ndihmuar veten: ata nuk kanë arritur të krijojnë një komunitet shkencor që mund të zhvillojë një zë me ndikim ose të mbrojë ata që janë kritikë ndaj pushtetit. Ekzistojnë vetëm tri shoqata aktive sociologjike (Liban, Tunizi, Marok) dhe, interesant, ka shumë më pak shtypje shtetërore në këto tri vende sesa në vende të tjera arabe. Komuniteti shkencor duhet të organizohet për t’u përballur jo vetëm me shtetet represive, por edhe me ato forca që kërkojnë të delegjitimojnë shkencën shoqërore. Autoritetet fetare shpesh janë ndier të kërcënuar nga shkencëtarët socialë, pasi dy grupet konkurrojnë në diskursin publik. Kam shikuar një debat të tensionuar televiziv që përfshinte një udhëheqës religjioz dhe një aktivist: Sheikh Mohamed Said Ramadan al-Bouti (i cili ka argumentuar se Islami është kundër çdo forme të planifikimit familjar) dhe një aktivist anti-klerik nga Unioni i Përgjithshëm i Grave Siriane, një organizatë e sponsorizuar nga shteti. Edhe pse planifikimi familjar bie në mënyrë të drejtë brenda sferës së sociologjisë dhe demografisë, asnjë shkencëtar social nuk është sjellë kurrë në këto debate publike. Një shembull tjetër vjen nga Katari. Autoritetet e Katarit i kanë kërkuar degëve të universiteteve të huaja të Katarit të japin mësim me të njëjtin planprogram që mësohet në selinë e tyre universitare. Pra të gjithë përpiqen të parandalojnë debatin, në një kontekst problematik ku liria e shprehjes është shumë e kufizuar.”
Një shoqëri që së fundi përparimin më të madh e bëri kur lejoi gratë të vozisin veturë, tregon sa të vonshëm janë në procesin e emancipimit dhe të drejtave dhe lirive njerëzore. Një botë që ka konzervuar probleme, të cilave s’ka arritur t’iu jap zgjidhje dhe si rezultat, i kulturës së dominuar me fise, sekte dhe grupacione të ndryshme, në pamundësi të unifikimit, në pamundësi të tejkalimit të dallimeve të theksuara, përmes rivalitetit kanë prodhuar agresivitet dhe luftra ndërmjet vete, të cilat, teorikisht, veçmas ekstremizmin e dhunshëm, nuk e promovon Islami si fe monoteiste. Prandaj, sot është e pamundur të gjesh një shoqëri që ka prodhuar vlera reale kulturore islame në botë dhe që mund të konsiderohet shembull dhe model ideal.
Sociologu iranian Ali Sheriati thoshte se një intelektual ndër hapat e parë që duhet t’i ndërmarrë është njohja dhe përshtatja me mjedisin kulturor ku ai vepron, gjë e cila iu mungon disa hoxhallarëve, të cilët të ndikuar nga konzervatorizmi dhe dogmatizmi, veprojnë në mënyrë atipike dhe joadekuate me mjedisin kulturor.
Në sociologji të kulturës dhe të migrimeve njohim disa forma të integrimit, si: adoptimi, akulturimi dhe asimilimi. Akulturimi është një koncept i studiuar që nga viti 1918, që nënkupton interiorizimin e elementeve kulturore përmes të cilave njerëzit absorbohen dhe ndryshojnë në aspektin e modeleve vlerore gjatë raportit me kulturat e ndryshme.
Shumë hoxhallarë kanë absorbuar modele dhe vlera kulturore arabe nga procesi i pashmangshëm i akulturimit dhe në qasjet dhe tematikat e tyre sot vëren që nuk arrijnë të shkëputen prej tyre (të theksojnë dallimin mes kulturës arabe dhe kulturës islame) dhe t’i përshtaten kontekstit shqiptar kulturor, as në diskursin që prodhojnë, as në mënyrën e të përgjigjurit të pyetjeve (zgjidhjes së dilemave bashkëkohore), as në logjikën që përdorin për të predikuar.
Shumë nga vendimet dhe gjykimet e dijetarëve arabë, që quhen ”fetva”, për çështje të caktuara religjioze, transmetohen dhe predikohen njësoj edhe tek ne, pa bërë asnjë përpjekje për të shikuar nëse u përshtaten rrethanave dhe specifikave tona, kontekstit gjeo-politik dhe gjeo-kulturor, kulturës tonë nacionale dhe mbi të gjitha a u përgjigjen nevojave dhe pritshmërive të besimtarëve shqiptarë evropianë.
Problemi kryesor që kanë predikuesit është leximi sipërfaqësor dhe literal që u bëjnë teksteve të shenjta dhe moslejimi i formimit të një vetëdije kritike nga frika se mos po cenohet religjioni.
Vetëm me injorancë, naivitet dhe mendjelehtësi mund të pretendohet se vetëdija kritike bie ndesh me besimin, Zotin dhe religjionin.
Në fakt, vetëdija kritike pamundëson çdo lloj interpretimi përmes të cilit politizohet religjioni, përmes të cilit prishet ekuilibri kulturor dhe mendor në të cilin jetojnë njerëzit, përmes të cilit nxitet izolimi dhe frustrimi social, përmes të cilit prodhohet gjuha e urrejtjes dhe intoleranca, përmes të cilit vet religjioni shpjegohet jashtë kontekstit kulturor, politik e social, jashtë dinamikave komplekse të jetës dhe si i tillë imponohet dhe predikohet me arrogancë.
Realitetet sociale janë të ndryshme. Ne jemi një shoqëri në tranzicion, të ndikuar teknologjikisht jashtëzakonisht shumë dhe me orientim evropian, kemi një strukturë ndryshe, popull i vogël por me 60% rini nën moshën 25 vjeçare, specifika kulturore dhe nacionale ndryshe, me të kaluar tragjike koloniale dhe me sfida të ndryshme që globalizmi po i sjellë.
Për shembull, kemi shkallë të lartë të analfabetizmit funksional, shkallë të lartë të konsumimit të internetit dhe të rrjeteve sociale, shkallë të lartë të vetëvrasjeve, shkallë të lartë të papunësisë dhe varfërisë, shkallë të lartë të frustrimit që vjen nga izolimi, shkallë të lartë të abuzuesve me drogë, shkallë të lartë të dhunës, etj., prandaj kërkohet qasje specifike, duke u analizuar dhe hulumtuar fillimisht nga brenda.
Por predikuesve dogmatikë nuk iu intereson koherenca dhe divergjenca, të analizohet dhe konstatohet saktë, të bëhet zgjedhja dhe rezistimi i vlerave dhe parimeve të caktuara dhe për dilemat që kanë sot besimtarët shqiptarë të ofrohen përgjigje adekuate nga studimet specifike të studiuesve shqiptarë.
Njeriu është qenie shoqërore që ka disa identitete dhe vlera që ndihmojnë funksionimin dhe vetërealizimin e tij, ndër to edhe religjioni. Është fakt që shqiptarët u takojnë tri religjioneve të ndryshme, Islam, Katolik dhe Ortodoks, dhe historikisht kanë qenë simbol i harmonisë religjioze.
Në rastin e Islamit, duhet t’i ndajmë dy dimenzione të ndryshme.
E para, periudha 23 vjeçare e shpalljes së Kuranit, e komunikimit të Zotit me profetin Muhamed, është i vetmi dimenzion që mund të konsiderohet hyjnor. Nga kjo shpallje kanë buruar vlera që mund të jenë koherente dhe pozitive edhe me nevojat dhe problemet bashkëkohore, sidomos ato humane dhe sociale, pavarësisht presionit të postmodernizmit.
Për shembull, janë disa aksioma kuranore (po parafrazoj) sipas të cilave shpëtimi i një njeriu është vepër humane me vlerë sikur shpëtimi i mbarë njerëzimit dhe vrasja e një njeriu është krim sikur vrasja e tërë njerëzimit (5/32). Ose me një rast tjetër thuhet që lajmet të cilat vijnë në mënyrë të pasigurtë nga njerëz të papërgjegjshëm dhe jokompetentë, duhet të verifikohen dhe të konfirmohen, një vlerë dhe standard ky në krizë edhe në gazetarinë moderne të implikuar në trendin e senzacionalitetit dhe komercialitetit për shkak të lajmit të rremë dhe logjikës së tregut (49/6). Ose se si ne duhet të jemi të drejtë dhe të dëshmojmë drejtësi qoftë edhe nëse kjo është kundër nesh apo kundër familjes tonë (4:136).
Ndërsa tek ne nganjëherë vërehet që disa hoxhallarë marrin disa versete kuranore që flasin për luftën, për disa beteja të kohës profetike, në kontekste historike, dhe i afirmojnë sot si vlera dhe parime religjioze, gjë që nxisin keqkuptime. Pastaj ekstremi tjetër që prodhohet është se ata që duan ta paraqesin lidhjen teori-praktikë të Islamit si promotor të ekstremizmit të dhunshëm, referohen në këto shpjegime dhe citate dhe në realitetin e luftrave ndër-sektare në Lindje, pa kurrfarë koherence dhe të drejte morale e parimore.
Ose shohim që disa hoxhallarë trajtojnë disa tema tërësisht periferike, të parëndësishme, të kota, imagjinare dhe narrative, detaje që nuk prodhojnë asnjë avansim kulturor, duke ndërhyrë edhe në çështje private dhe personale intime, me arsyetimin se Islami është sistem i jetës. Islami është sistem i jetës, por këto mendje hoxhallarësh janë të kufizuara, nuk mund të shpjegojnë gjithë kompleksitetin e jetës. Secili studiues e ka të drejtën në fushën e vet, e jo hoxha të flet për gjithçka dhe të luajë rolin e ”ekspertit të gjithçkaje”.
Aq më pak nuk kuptohen disa pyetje të disa besimtarëve për çështje krejt intime, familjare, personale, drejtuar hoxhallarëve. Si nuk arrijnë të vetëvendosin kurrë për asgjë me vetëdijen dhe ndërgjegjen e tyre, me formimin e tyre arsimor dhe kulturor, me rrethanat e tregut dhe shoqërisë, me nevojat e kohës dhe me trendet moderne, duke i njohur pasojat dhe efektet e një fenomeni nga përvojat e të tjerëve?
Këto s’kanë asnjë rol para mendimit të një hoxhe me një fakultet të kryer që konsumohet si autoriteti absolut i dijes! Dhe nganjëherë nga përgjigjet e tyre më shumë krijojnë konfuzione sesa informacione apo dije sepse për një çështje pyesin hoxhallarë të ndryshëm që japin verzione të ndryshme me përgjigje, secili nga botëkuptimi dhe botëformimi i tij. Pastaj besimtarët e papërgatitur ngatërrohen në përgjigje dhe verzione të ndryshme dhe polemizojnë koti, se cili e ka më mirë apo më keq, më afër apo më larg të vërtetës.
Kjo rikujton hulumtimin e njohur anketues me mbi 50 mijë respodentë anembanë botës për koncentrimin e besimit të qytetarëve, që nxori të tilla rezultate, në pyetjen e hulumtimit se kujt i besojnë njerëzit më shumë: në vendet e zhvilluara njerëzit u deklaruan se iu besojnë institucioneve, ndërsa në vendet e pazhvilluara u deklaruan se iu besojnë medieve dhe intelektualëve. Pse? Sepse suksesi varet nga institucionet, prandaj njerëzit në vendet e zhvilluara investojnë dhe iu besojnë më shumë institucioneve të pakorruptuara dhe shtetin e identifikojnë si institucion, shteti u asocon në institucione, jo në liderë e në pushtet, sepse në institucione merren vendimet, nga vendimet caktohet standardi i qytetarëve dhe nga standardi varet mirëqenia e tyre. Kështu ata krijojnë vetëdije institucionale.
Ndërsa shoqëritë e prapambetura iu besojnë medieve, të vërtetave mediale, jo të vërtetave reale, që shpeshherë ndjekin logjikën e senzacionit dhe komerciales, të cilat udhëhiqen ose nga njerëzit që kanë pushtet ose nga njerëzit që kanë para, pra ose nga politikanët ose nga biznesmenët. Kështu ata u shërbejnë agjendave të ndryshme, grupeve të interesit dhe opinionin publik e krijojnë me iluzione mediale dhe me konfuzione nga lajmet e rreme. Ndërsa të vërtetat reale, realiteti social, është më ndryshe se që na e paraqet media, politika apo akademia.
Është standardi i qytetarëve, niveli i mirëqenies, ajo që qytetarët përjetojnë dhe ndjejnë, realiteti, jo çdo herë ajo që reklamohet, që improvizohet apo që shkruhet. Aq më pak ajo që thonë politikanët, ministrat me zëvendësat e tyre pa kufi, që vetëlavdërohen në medie për mospunën e tyre. Është qytetari ai që vlerëson, por ata asnjëherë nuk marrin guximin t’i pyesin qytetarët a po e vërejnë ndryshimin dhe ku, a po e përjetojnë përmirësimin e standardit në shërbime, në cilësi të jetës, në çmime, në të ardhura, etj.
Edhe besimi në intelektualë, i lidhur me idenë e kultit, glorifikimit, autoritetit, lidhjes pushtet-dije, koncentrohet në këtë mënyrë, ku njerëzit e pavetëdijshëm, të indoktrinuar, sidomos ideologjikisht, nga demagogë dhe popullistë që ligjërojnë nëpër fakultete apo nëpër konferenca publike e debate mediale, disa edhe me pak pushtet apo lojalitet politik, kanë krijuar iluzione për figura dhe personalitete të caktuara, ku iu besojnë njerëzve që gjejnë hapësirë mediale për të shprehur demagogjinë e tyre në emrin e analistit, profesorit, intelektualit, hoxhës, dijetarit, etj., duke u bërë kështu referenca e vetme e tyre e cila e ushqen thellë vetëdijen e tyre.
Bota e qytetëruar mendon si ta lehtësojë dhe ta bëjë më interesante jetën me sofistikime teknologjike, duke sfiduar shumë ligje të natyrës. Hoxhallarët trajtojnë tema dramatike, për shembull, për fundin e botës (shenjat e kijametit), për një krijesë misterioze dhe sfiduese të njerëzimit, që sipas interpretimit të tyre quhet ”Dexhall”.
Kujt i intereson sot ky ”Dexhalli”, kurse njerëzit ballafaqohen me krizë sociale dhe ekonomike, me luftë për ekzistencë, me pasiguri për të ardhmen, ku vetëm migrimi shihet si zgjidhje, ku shumë iluzione po thyhen dhe jeta po shtron tjera kërkesa, në një rivalitet dhe konkurencë të ashpër për vende pune, ku njerëzit duan të krijojnë karrierë profesionale, t’iu vlerësohet studimi, t’iu shpërblehet kontributi, t’iu njihet statusi i merituar, të jenë të integruar, të barabartë, të kenë optimizëm për jetë?!
Është ”qetësia sociale” apo ”status quo” ajo që iu shërben më së shumti demagogëve. Por kur s’kanë diçka aktuale dhe reale për nevojat e kohës, atëherë duhen me mbulu me tema qesharake.
Natyrisht që trajtimi i vlerave reale të Islamit varet edhe nga sistemi i vlerave të shoqërive që mund të jenë komplementare, të ndryshme apo anakronike. Për shembull, ka shoqëri që funksionon me anarkinë dhe kaosin, hedonizmin dhe snobizmin, krimin dhe gënjeshtrën si vlera dhe në këtë tip shoqërie vlerat ligjore dhe vlerat humane religjioze hasin në vesh të shurdhër ose thjesht futen në konflikt politik, kulturor dhe ideologjik.
Se si mund të përfundojnë shoqëritë e tilla dhe se çfarë pasoja prodhojnë ato, kemi shumë shembuj nga historia e shoqërive, qofshin të kaluara apo (post)moderne.
Problemi nuk është teorik dhe sistematik i vlerave islame, por i qasjes dhe mënyrës së predikimit dhe interpretimit të tyre që shpeshherë është joadekuate me specifikat e shoqërive të cilat përpiqen t’i konsumojnë apo të krijojnë identitet dhe perspektivë përmes tyre.
Janë rrjetet sociale ato të cilat i japin më së shumti mundësi analfabetëve funksionalë që t’i shprehin mendimet, emocionet dhe ndjenjat e pakontrolluara. Umberto Eko thoshte se rrjetet sociale u kanë ofruar mundësi edhe budallenjve t’i shprehin mendimet e tyre, sikur që bëjnë disa edhe në emër të religjionit.
Ajo që shohim nganjëherë është se shumë ligjërata që gjenden dhe konsumohen në rrjete sociale, sidomos në YouTube, vijnë nga njerëz jokredibil, moralisht të kompromituar, të cilat do të duhej t’i nënshtroheshin paraprakisht një vlerësimi dhe kontrolli institucional, por kjo fatkeqësisht s’po ndodhë. Ato ligjërata që nuk përmbushin kushtet dhe standardet profesionale, etike, humane, që prishin ekuilibrin kulturor dhe mendor të besimtarëve, që përmbajnë gjuhë të urrejtjes dhe gjuhë linquese, që paraqesin një formë ekstreme të Islamit që është joadekuate me nevojat e kohës, nuk do të duhej të lejoheshin që të ngarkohen në internet. Madje shumë prej tyre do të duhej të fshiheshin.
Ndërsa ata që janë të obliguar të ligjërojnë të premteve në xhami do të duhej ta strukturonin temën në mënyrë shumë konceptuale dhe koherente, e jo çka t’iu teket e çka t’iu vjen ndër mend.
Por ja që analfabetët funksional janë viktimë e lloj lloj ligjerateje dhe leksioni që gjejnë në internet, të lloj lloj libri që shitet nëpër libraritë religjioze dhe të lloj lloj emisioni që shfaqen në disa televizione tipike religjioze të krijuara nga ekstremistë dhe dogmatikë të tillë.
Kjo nuk duhet të kuptohet si tendencë për cenzurë, as si shprehje dhe qasje islamofobike, por si përpjekje institucionale dhe shkencore që predikimet religjioze të plotësojnë kushte dhe standarde sipas një kodeksi moral, racional, profesional dhe intelektual, që i përgjigjet kontekstit tonë kulturor dhe social.
E dyta, me përfundimin e shpalljes hyjnore fillon kapitull tjetër, kapitulli i konsolidimit, i interpretimit, i pragmatizmit, i shkollave juridike dhe udhëheqjeve politike, nga ku burojnë versione të ndryshme, sipas konteksteve të ndryshme politike dhe kulturore, të cilat meritojnë t’i nënshtrohen qasjes dhe vlerësimit kritik shkencor, ani pse tendenca e dogmatikëve për monopol teologjik nuk lejon kritikë sociologjike apo ide për reforma religjioze sepse, në gjuhën e Sari Hanafit, kanë mungesë afiniteti për debat.
Fatkeqësisht kjo periudhë dhe ky dimenzion shpeshherë është shenjtruar dhe është predikuar në mënyrë absolute dhe të pakontestuar, larg kritikave sociologjike e historike. Mënyra se si trajtohet ky dimenzion në disa ligjërime dhe predikime religjioze krijon përshtypjen dhe besimin se dijetarët janë autoritete të pakontestueshme dhe se kontestimi apo kritikimi i tyre, apo i gjithë atij kompleksiteti e trashëgimie, cenon besimin e njeriut.
Gabimi më i madh që bëhet është ky: kushtëzimi i besimit në Zot dhe religjion me besimin në hoxhallarë dhe interpretimet e tyre, kushtëzimi i raportit të njeriut me Zotin me raportin e besimtarit me klerin. Në fakt, hoxhallarët janë vetëm studiues dogmatik të religjionit islam dhe absolutisht nuk meritojnë të trajtohen të pakontestuar, të pagabuar apo tejet të rëndësishëm në raportin dhe ndërmjetësimin me Zotin.
Një ndër qasjet e tyre të gabuara është përdorimi i miteve, legjendave, narracioneve, ëndrrave, tregimeve pa sens dhe pa shije, pa logjikë dhe pa autenticitet, irracionale, të së kaluarës, në kontekst të një ngjarjeje, rituali apo praktike, dhe përpjekja për ta imponuar atë si një fakt historik që dëshmon një vlerë religjioze apo që legjitimon një veprim të caktuar religjioz edhe sot.
Si mund t’ju japësh përgjigje dilemave, problemeve dhe çështjeve moderne për teknologjinë, për shembull për ”njeriun medial” të epokës digjitale që e ka prodhuar moderniteti ose për trendet më të reja globale, duke përdorur kategori mesjetare të shpjegimit?! Përdoren narracionet për ngjarjet e para 500 apo 1000 viteve, që nganjëherë janë krejt individuale, imagjinare, primitive, jodomethënëse?! Apo përdoren gjykimet e dijetarëve të vjetër të Mesjetës, dija e të cilëve faktikisht ka qenë adekuate për nevojat e asaj kohe, por jo domosdoshmërisht edhe për sot, përveçse për ndonjë çështje të caktuar?!
Kjo sepse ata nuk kanë bërë as hulumtime empirike siç bëhen sot me metodologji shkencore të cilat po sjellin prova të reja që po avansojnë botëkuptimet e njerëzve. Me fragmentarizimin e dijes nuk shpjegohet shoqëria.
Dijetarë të kohës kur s’ka ekzistuar Strukturalizmi, Funksionalizmi, Empiricizmi, Epistemologjia, teoritë sociale dhe humane moderne, nuk mund të kenë dhënë përgjigje koherente për shek. 21, sidomos në disa probleme që janë specifike. Shoqëritë janë heterogjene, jo homogjene. Tendenca për homogjenizim kulturor, ideologjik, popullist, gjithmonë ka prodhuar probleme. Prandaj edhe pretendimi për monopol intelektual të klerit, për humbjen e të cilit në kontekstin e trendit drejt sekularizmit fliste Karl Mannheim, është absurd.
Nuk shpjegohet bota vetëm me Ebu Hanifen, Ibn Kajimin, Imam Gazaliun dhe dijetarë të këtij tipi. Asnjë hoxhë sot nuk përdorë referenca të dijetarëve të sociologjisë së religjionit apo të teorive sociale moderne dhe kjo i bën temat e tyre të varfra dhe dogmatike. Nuk përdorin qasje multidimenzionale dhe multidisiplinare, e cila i karakterizon shkencëtarët modern. Nuk dëgjon të përmendet Max Weber, Emile Durkheim, Emmanuel Kant, Jürgen Habermas, Marshall McLuhan, Charles Taylor, Peter Berger, Zygmunt Baumann, Anthony Giddens, etj., në ligjërimet e tyre. Sikur kanë një aversion ndaj perspektivave që ata përfaqësojnë. Sikur teoritë dhe konceptet e tyre i shohin kontradiktore me qasjen dhe konceptet dogmatike në të cilat ata besojnë.
Jo rastësisht dhe jo rrallë herë nga disa besimtarë dilematikë kanë ardhur në adresë të hoxhallarëve pyetje absurde të tipit: ”A lejohet të studiohet Juridiku, Ekonomiku, Sociologjia, Filozofia…?” Kjo sepse duke menduar që shkenca të tilla janë në kundërshtim me doktrinën islame dhe frika mos me studimin e tyre cenohet integriteti religjioz sepse nuk bazohen në burimet islame! Ose nga dilema nëse studimi i shkencave u ofron dobi dhe u shërben besimtarëve apo jo! Do të thotë nga ndikimi dogmatik religjioz u është mbyllur dhe errësuar horizonti i dijeve dhe shkencave tjera.
Nuk duhet t’i ndajmë dhe gjykojmë shkencat si të ndaluara apo të lejuara. Nuk ka shkencë të ndaluar, madje as nga pikëpamja religjioze. Varet nga formimi intelektual dhe etik, nga studimi dhe rezonimi i dijeve, nga metodologjia dhe qasja që përdorë, nga mënyra e konkretizimit me realitetin social dhe me specifikat apo trendet e një vendi apo regjioni. Ti mund të studiosh edhe religjionet, filozofinë apo sociologjinë e religjionit, teologjinë apo vetëm Islamin dhe të jesh totalisht i huqur në qasje dhe joadekuat me shoqërinë. Ose ta përdorësh atë për qëllime propagandimi politik, siç ka ndodhur edhe tek ne.
Sociologjia si një ndër shkencat më në trend në kohën bashkëkohore është një perspektivë shumë e mirë për religjionin. Paradigmat dhe teoritë e shkencave sociale dhe humanistike mund të reflektojnë në shpjegimin e religjionit në dinamikat komplekse sociale, në kontekstin politik, kulturor, historik.
Pavarësisht sfidave që kanë religjionet me heterogjenitet të madh në përshtatje ndaj kulturave dominante – në njërën anë dhe në anën tjetër – trendit drejt sekularizmit, pavarësisht efekteve të globalizmit dhe pavarësisht faktit që religjioni kohëve të fundit po sprovohet me implikimin e tij në konzervatorizëm dhe ekstremizëm të dhunshëm, ai ka potencial të luajë një rol pozitiv në organizimin dhe shpjegimin e jetës shoqërore, por jo në mënyrën që përdorin disa predikues dhe besimtarë ekstremistë.
Meqenëse jeta shoqërore po bëhet gjithnjë e më shumë dinamike dhe komplekse, veprimet, dukuritë dhe fenomenet, do të duhej të shpjegoheshin nga këndvështrime të ndryshme sepse asgjë nuk ndodhë rastësisht dhe asgjë nuk ndodhë nga vetëm një faktor.
Disa hoxhallarë, jo vetëm që glorifikojnë veten duke pretenduar se janë ”eruditë të dijes”, se janë në gjendje t’i përgjigjen çdo pyetjeje, të trajtojnë çdo temë dhe të ligjërojnë për gjithçka, por mjaftohen shpeshherë duke cituar vetëm versete kuranore apo thënie profetike së bashku me disa komente, në mënyrë retorike, me plot klishe, në një stil mjaft të vjetër, aspak tërheqës, me qasje populliste dhe në mënyrë të pastrukturuar.
Jo vetëm kaq, por disa prej tyre nxisin imitime, të imitohet çdo veprim, fjalë a të menduar nga e kaluara, në njëfarë mënyre të aktrohet Islami dhe të zbatohet në mënyrë dogmatike, gjë që flet për logjikën atipike të predikimit të religjionit. Dhe nuk vëren referenca shkencore, qasje kritike apo thjesht ndonjë hulumtim empirik të cituar. Të tillët në gjuhën e teknologjisë ”kanë nevojë shumë për update”.
Ata edhe kur citojnë apo parafrazojnë nga këndvështrimi religjioz, shpesh herë përdorin burimin ”Ulemaja”, që nënkupton dijetarët, dhe kur duan ta përforcojnë saktësinë apo kredibilitetin e një leksioni apo gjykimi, u thonë besimtarëve ”kanë thënë dijetarët” dhe kjo në një mënyrë automatike dhe të pavetëdijshme pranohet nga masa e pavetëdijshme, pa e ditur apo pa iu interesuar atyre se për cilët dijetarë apo referenca po flitet, kur e kanë thënë, pse e kanë thënë, në çfarë konteksti, si ka reflektuar, cila është koherenca dhe divergjenca e saj me kulturën, cilat janë efektet e saj sot, a mund të ketë ndonjë pasojë, a mund të zëvendësohen me ide më të reja, kush ka qenë kritik i këtij mendimi apo dijetari, a ka ndryshuar me ndryshimin e gjeneratave, si mund të krahasohet me mendimet tjera, etj.
Ashtu sikur ndodhë edhe me thëniet profetike (hadithet), të cilat ngatërrohen në autenticitetin dhe zingjirin e saktë transmetues, të kategorive të ndryshme, predikohen vend e pa vend së bashku me interpretime, disa prej të cilave s’paraqesin kurrfarë relevance për realitetin tonë social.
Nëse analizohet struktura e disa ligjëratave të famshme, vërejmë logjikë primitive, logjikë seksiste, logjikë moralizuese, logjikë nënçmuese, që mund të kalojë deri në racizëm, që sot në shekullin ku teknologjia moderne ka arritur nivel shumë të lartë të sofistikimit duke ofruar mundësi të pakufishme të informimit, të dijes e të teorive, të përdoren ato, duhet me qenë injorant dhe naiv shumë i madh, kusht të cilin e plotësojnë shumë prej tyre.
Lidhur me seksualitetin hasim në disa hoxhallarë që janë të frustruar dhe kompleksuar, të cilët me qasje moralizuese dhe seksiste i fyejnë besimtarët. Me një rast para disa jave dëgjova një hoxhë në kanalin YouTube teksa u shpjegonte njerëzve në xhami për begatitë e një besimtari të shpërblyer në Parajsë, përfshirë edhe gratë, lojalitetin dhe flirtimin që do të ketë me to. Kur erdhi tek statusi i dëshmorit, para se të tregojë, tha se nuk po guxoj t’ju them se sa gra (hyrija) do t’i ketë dëshmori në Parajsë sepse ndoshta gjysma prej juve keni m’u çu tash nga ligjërata, me lënë në gjysmë dhe me shku në Siri (m’u fliju për 72 hyrija)! Ky video-inqizim qarkullon ende në internet. Ky hoxha fliste shqip.
Tipi në fjalë mendon se të shkosh e të vritesh në Siri e fiton statusin e dëshmorit të priveligjuar te Zoti dhe rrjedhimisht 70 gra në Parajsë! Ta konsiderosh publikun, qytetarët e nderuar që ke përpara, si të frustruar dhe të dhënë seksualisht, të prirur për të sakrifikuar jetën për seks me shumë gra, të gatshëm për ta lënë jetën dhe familjen e tyre në këtë botë për shumësinë e grave në Parajsë, është nënçmimi dhe absurditeti më i madh. Dhe për çudi askush nuk reagonte në xhami.
Ne ende nuk kemi krijuar kulturë kritike, kulturë të reagimit, nuk kemi guxim ta kundërshtojmë hoxhën dhe jemi inferiorë përballë tij sepse mendojmë që ai nuk gabon, mendojmë që mëkatojmë nëse e kundërshtojmë, edhe nëse e dijmë që gabon s’ia prishim sepse e konsiderojmë autoritet. Çfarë autoriteti? ”Autoritet i eksituar” që mundohet t’i eksitojë edhe besimtarët, t’i josh me idenë e 70 grave për ta sakrifikuar jetën, për ta lënë familjen, vendin dhe punën, në një luftë të huaj, në një luftë ku ka shumë ushtri, shumë grupacione, shumë sekte, shumë shërbime, shumë interesa, shumë më komplekse se që e paraqesin mediet!
Ngjashëm sikur gjuha ofenduese e disa hoxhallarëve drejtuar grave që shkojnë në deti. Duke iu thënë atyre: ”Duke u zhveshur në deti ju po e shndërroni trupin tuaj në objekt ku meshkujt mund t’i shfryejnë epshet e tyre”! Një mendim të tillë e ka dhënë njëri ndër hoxhallarët më me ndikim në Kosovë. Në fakt, ky hoxhë kontravers ofendimin më të madh ia ka bërë burrave, thuase burrat që shkojnë në deti qenkan të prirur dhe frustruar seksualisht, me ”epshe të pashfryera”, që t’i shikojnë vetëm gratë e huaja!
Kur jemi tek qasja atipike, më kujtohet poashtu një nga shumë raste se si një hoxhë në një nga xhamitë e Prishtinës, në ligjëratën e mbajtur në ditën e premte, duke u munduar të shpjegonte një nga ritualet e rëndësishme, përdori për ”argument” një narracion imagjinar absurd, se si gjatë një ceremonie varrimi një njeriut i paska rënë telefoni në varrin e familjarit dhe pas varrimit kur është kthyer për ta marrë e ka gjetur varrin në një gjendje tmerruese! Kjo gjendje sipas protagonistit të përvojës (narracionit) dhe hoxhës injorant me mendësi parahistorike, sipas interpretimit që bënte, ishte rezultat (ndëshkim) për moskryerjen e një rituali shumë të rëndësishëm.
Paradoksalisht, hoxhallarët, në njërën anë, këto botëra, fizike dhe metafizike, i konsiderojnë të ndara, në anën tjetër, shpjegojnë raporte të tilla alogjike që vërtetë i irritojnë besimtarët. Kjo është logjikë primitive. Kujt i shpjegohet kështu? Për këtë para disa viteve kam reaguar edhe në rrjetin tim social në Facebook, por edhe aty hasa në disa komentues që kishin logjikë të njëjtë.
Një nga efektet e prodhuara nga disa ligjërata dhe shpjegime senzacionale, nganjëherë edhe skandaloze, është ndjenja e fajësisë, e frikës, e pasigurisë për fatin në këtë botë dhe botën tjetër, duke përdorur dhe provokuar emocionet e publikut. Disa hoxhallarë të frustruar, të ç’ekuilibruar, nën ndikimin e emocioneve dhe për të provokuar emocionalitet, tmerrojnë besimtarët duke iu folur vetëm për gabimin, mëkatin, vdekjen, ndëshkimin, varrin, ferrin, me të qara e me bërtitje, nganjëherë edhe duke mallkuar e duke thirrur për bojkote familjare.
”Mos shkoni në deti!”, ”Mos shkoni në dasma!”, ”Mos e festoni Vitin e Ri!”, leksione këto që kanë prodhuar izolime dhe distancime familjare, prishje të harmonisë tradicionale, deri në acarime të raporteve. Në këtë mënyrë ata e kanë prodhuar besimtarin e dëshpruar, inferior, të izoluar, duke ia humbur atë pak vetëbesim që ka, duke e bërë të ndjehet i pasigurtë në çdo veprim a fjalë dhe kjo vërehet kur shumë pyetje iu adresohen hoxhallarëve për çdo veprim a fjalë të tyre: ”A është kjo mëkat?”, ”A është kjo mëkat?”
Në këtë mënyrë i pamundësohet të vetëvendosë, të gjykojë me vetëdijen e tij, të jetë fleksibil dhe të jetojë në harmoni me ndjenjën e shpresës dhe pozitivitetit, në harmoni me ligjin dhe me ndërgjegjen. Natyrisht nuk kam për qëllim mëkatet apo dukuritë e njohura negative të cilat realisht sjellin pasoja e disa prej të cilave janë edhe të penalizuara, e që sigurisht duhet të kritikohen dhe të parandalohen, si abuzimi me drogë, vjedhja, trafikimi, mashtrimi, manipulimi, vrasja, shantazhimi, ngacmimi, konfliktet e ndryshme, etj.
Njerëzit janë të lirë të vendosin, të gjykojnë me dijen dhe vetëdijen e tyre, të pranojnë apo të refuzojnë një vlerë apo veprim të caktuar religjioz dhe për këtë kanë mundësi dhe qasje në burime të shumta të dijes dhe informacionit. Andaj më duket i pakuptimtë predikimi publik në rrugë, për shembull, i një grupi me djemë të rinj e me këmisha të bardha, që e quajnë veten ”Dëshmitarë të Jehovait”, që i ndalin njerëzit në rrugë apo u shkojnë u trokasin në shtëpi dhe mundohen t’i indoktrinojnë në frymën e një sekti që ata përfaqësojnë.
Të tërheqim një paralele: Ndër shoqëritë më barbare dhe më johumane në historinë e njerëzimit ishte shoqëria arabe paraprofetike. Aty vajza e posalindur varrosej e gjallë! Varrosej e gjallë nga ndjenja e inferioritetit që arabët kishin për vajzat dhe nga dëshira që të lindin vetëm meshkuj me të cilët krenoheshin. Veprimet më johumane dhe më kriminale bëheshin në atë shoqëri. Shoqëri idhujtare, që besonin në idhuj. Anarki, skllavëri dhe barbari totale.
Përkundër këtij fakti dhe realiteti, leksionet hyjnore dhe profetike që pasuan nga viti 610, ishin shumë humane, edukuese. Qasja e profetit Muhamed ishte shumë pozitive, duke u thirrur në parimin e mëshirës, nevojës për reflektim, bashkimit e unifikimit në vlera tashmë të reja dhe duke iu dhënë fund dukurive si skllavëria, varrosja për së gjalli e vajzave të posalindura, etj.
Historia islame tregon se profeti Muhamed nuk i ka mallkuar njerëzit edhe përkundër realitetit të zymtë, kriminalitetit dhe dehumanizmit që e karakterizonte shoqërinë e tij, as me arrogancë, as me gjuhë të urrejtjes, as me intolerancë, çfare e shohim sot tek disa hoxhallarë.
Atëbotë krimet bëheshin në mënyrë masive, shndërroheshin në dukuri dhe legjitimoheshin kulturalisht me krekosje dhe në situatë anarkie askush nuk ndiqej apo ndëshkohej, sikur me varrosjen e vajzave të posalindura duke qenë të gjalla, por prap qasja e profetit Muhamed ishte e butë, e mëshirshme, e mençur.
Sot për gabimet më të vogla vijnë qortime, ofendime dhe mallkime nga disa predikues religjioz, pa menduar për përgjegjësinë që kanë për fjalën publike, ku nga niveli i ultë intelektual dhe etik i gjuhës dhe komunikimit publik, fyhet edhe inteligjenca edhe dinjiteti i besimtarit.
Nga një lloj i tillë i ligjërimit dhe komunikimit, njeriu fillon e shtron pyetjen: ”Kujt po i drejtohet ky hoxhë? A vërtetë qenkemi ne kaq mëkatarë që meritojmë dramatizime dhe ligjërime të tilla frikësuese?”
Disa hoxhallarë ligjërojnë në tipin e komunikimit të odave dhe nuk e kanë parasysh heterogjenitetin e besimtarëve, faktin që aty ka kategori të ndryshme shoqërore, me pritshmëri, prirje dhe sentimente të ndryshme emocionale, shoqërore, kulturore dhe religjioze, nivele të ndryshme intelektuale, që ndryshe-ndryshe i kuptojnë dhe absorbojnë gjërat, prandaj intelektualisht dhe moralisht përpjekja e tyre duhet me qenë më e lartë dhe më specifike.
Kuptimi i religjionit varet shumë nga formimi kulturor, nga mjedisi social, nga sfidat, preokupimet dhe prirjet e ndryshme, nga temperamenti dhe sentimenti emocional, nga mirëqenia, nga dinamikat komplekse në të cilat funksionojnë njerëzit si qenie me shumë identitete, prandaj insistimi që të gjithë ta kuptojnë dhe praktikojnë njësoj religjionin është i gabuar.
Poashtu vërejmë edhe mungesë integriteti sepse nganjëherë ndryshe flasin e ndryshe veprojnë. Shkaktojnë mani me fjalë të mëdha e me shumë udhëzime e leksione, shumica rreth spiritualitetit dhe ritualitetit, misticizmit, që nganjëherë në mënyrën se si i predikojnë nuk i bëjnë as vet. Të ligjërosh nga kolltuqet e xhamisë me komoditetin e krijuar është e lehtë, por përvoja e tyre dhe përvoja e besimtarëve nuk është e njëjtë. Njerëzit kanë probleme, angazhime e përgjegjësi të ndryshme varësisht nga dinamikat komplekse të jetës në të cilat jetojnë, të cilat shumë hoxhallarë nuk i kanë në konsideratë.
Kuptimi dhe interpretimi i Kuranit nuk është ekskluzivitet dhe monopol vetëm i predikuesve dhe hoxhallarëve, disa prej të cilëve nganjëherë pretendojnë se Kurani nuk mund të kuptohet mirë nga të tjerët pa iu referuar interpretimeve të tyre. Në fakt, në këtë mënyrë, ata e paraqesin paaftësinë e njerëzve që me dijen dhe vetëdijen që kanë ta kuptojnë në një mënyrë të drejtë religjionin, secili në perspektivën e vet.
Edhe studiuesit e shkencave të sociologjisë, të komunikologjisë, të psikologjisë, të filozofisë, të së drejtës, të historisë, të edukimit, mund ta kuptojnë dhe interpretojnë religjionin nga perspektiva e tyre. Njerëzit kanë vetëdije, kanë formime të ndryshme kulturore dhe profesionale, përvoja dhe perspektiva të ndryshme, aftësi dhe potenciale, të cilat u ofrojnë mundësi kuptimi të religjionit në kontekste të ndryshme.
Edhe qasja në raport me identitetin shpirtëror, kulturor, fizik religjioz, shpeshherë ka marrë trajtim jo të duhur, ekstrem, siç është rasti tek identiteti fizik me mjekrrën. Nëse i dëgjon shumë ligjërime dhe leksione lidhur me lëshimin e mjekrrës shohim që i jipet një rëndësi absurde thuase është arritur niveli maksimal i devotshmërisë dhe ka mbetur vetëm lëshimi i mjekrrës si veçori dalluese fizike identitare! Kjo shumë të rinj i ka obsesionuar me mjekrrën. Duke i gjykuar njerëzit në bazë të mjekrrës, në ekstremin tjetër, si kundërefekt i obsesionimit, është prodhuar një gjuhë fyese, etiketuese dhe përjashtuese ndaj atyre që bartin mjekrra.
Ngjashëm është edhe qasja në raport me shaminë. Tema më e keqpërdorur religjioze deri më tani. Qasje e gabuar e shtetit, e predikuesve religjioz, e medieve dhe e shoqërisë civile, përmes së cilës kanë ushqyer plot ekstreme tjera, duke treguar kështu naivitet dhe papjekuri. Krijimi i agjendave politike dhe publike nuk është i rastësishëm. Shteti në emër të ruajtjes së sekularizmit i ka përjashtuar nga shkolla disa vajza të reja vetëm pse kanë vijuar mësimin me shami. Duke e konsideruar këtë si cenim të laicitetit institucional, me qasje përjashtuese dhe paragjykuese, ndryshe nga shumë praktika evropiane, u ka dhënë material dhe hapësirë demagogëve religjioz që të prodhojnë histerizëm publik përmes lëvizjeve politike religjioze që mbetën në margjina për fatin e mirë, të cilat mobilizuan njerëz, nxitën protesta dhe reagime vullgare në shenjë revolte dhe u përkrahën nga një pjesë e shoqërisë, e hoxhallarëve në veçanti.
Kemi dëgjuar raste kur disa hoxhallarë kanë nënçmuar dhe paragjykuar gratë e pambuluara me gjuhë seksiste, me moralizime, me linqime dhe kjo është intolerancë. Ashtu sikur e kundërta nga islamofobët drejtuar grave të mbuluara. Kësaj i ka ndihmuar edhe kompleksi që kanë njerëzit për identitetin.
Në fakt, nga pikëpamja e sociologjisë së identitetit, njeriu nuk është ai çfarë mendon apo dëshiron ai të jetë, por ai çfarë mendon shoqëria që është. Pra, identiteti projektohet nga shoqëria dhe varësisht si shoqëria e vlerëson dhe konsumon, ashtu është. Sepse kur njeriu hyn në marrëdhënie komplekse me të tjerët, atëherë e realizon identitetin e tij, jo kur funksionon i vetmuar, i izoluar.
Por megjithatë njeriu në demokraci është i lirë të zgjedhë me çka dëshiron të identifikohet, qoftë në aspektin profesional, intelektual, kulturor, religjioz, social, etj. Njeriu ka të drejtë të krijojë apo të bëhet pjesë edhe e ndonjë sub-kulture, jo domosdoshmërisht të integrohet në kulturën dominante, natyrisht nëse nuk e cenon ligjin dhe lirinë e të tjerëve. Por edhe sub-kulturat mund t’i nënshtrohen kritikës.
Agresiviteti i treguar në raport me këtë temë është naivitet në vete. Një grua nëse dëshiron të mbulohet sepse ndjehet komode me shami, nuk do të duhej askush ta detyronte dhunshëm që ta zhvesh atë apo ta kufizojë për shkak të saj. Ashtu sikur një grua që nuk dëshiron të mbulohet sepse ndjehet komode pa shami, nuk do të duhej askush ta detyronte dhunshëm që të mbulohet. Sekularizimi dhe islamizimi detyrueshëm i vetëdijës i ka pasojat e veta.
Kjo qasje pastaj ka prodhuar ekstremin e islamofobisë, paragjykimeve religjioze, intolerancës agresive ndaj ndjenjave dhe bindjeve të myslimanëve të pafajshëm. Rivaliteti i ashpër mes këtyre dy ekstremeve, religjioze dhe antireligjioze, islamokratëve që formuan lëvizje dhe parti politike dhe islamofobëve që e shohin Islamin si rrezikun dhe fajtorin kryesor të regresit, me ndihmën e elitave politike, intelektuale dhe medieve, ka prodhuar ngecje në integrimin dhe emancipimin e tyre. Mbi të gjitha, kjo i ka dëmtuar më së shumti liritë e besimtarëve paqësor.
Komunikimin publik agresiv dhe vullgar që e shohim dhe përjetojmë herë pas here në rrjetet sociale, reagimet ekstreme të disa fanatikëve religjioz për tema religjioze, polemizimet e kota, janë tregues të frymës edukuese dhe frustrimit social religjioz, që vjen nga disa ligjërues të këtij tipi.
Vetëm pse dikush e shpreh një mendim ndryshe apo një kritikë sociologjike, logjike, historike, etj., e që kritika nuk do të thotë përjashtim ose mohim absolut, nga njerëzit që s’kanë kulturë, përvojë dhe standarde komunikimi, nga njerëzit që janë të frustruar dhe që kanë frikë neurotike dhe pasiguri për të ardhmen, përjeton mënyrën më të keqe të reagimit ekstrem me gjuhën më degraduese të mundshme që shpërfaqë intolerancë, shumë prej të cilave komente vet i kam lexuar dhe dëgjuar.
Nëse analizohet diskursi dhe debatet e kota për të kaluarën e shqiptarëve në Perandorinë Osmane, se si e shajnë njëri-tjetrin për dhe kundër Sulltanit, për dhe kundër vlerave osmane, vëren një obsesionim absurd me atë perandori, me statusin dhe historinë e shqiptarëve në të, duke e glorifikuar dhe duke mos lejuar asnjë kritikë.
Madje duke u munduar të imponohen edhe mendime për të, debat i cili më shumë është emocional. Sidomos kur shohim që për këtë temë diskutojnë njerëz jokompetentë, analistë koti, demagogë arrogantë, sharlatanë, që s’kanë as kulturë e as tolerancë në komunikim, të cilët nuk thirren në hulumtimet empirike që kanë bërë qendra të ndryshme hulumtuese, por në etno-centrizmin dhe dogmatizmin e tyre.
Apo njerëz që janë dentistë apo ushtarakë me profesion, duke e luajtur ”ekspertin dhe eruditin e dijes enciklopedike”, të vetëshpallur si ”përfaqësues dhe mbrojtës të myslimanëve” pasi krijuan edhe parti politike me synime drejt Islamit Politik, pa pasur lidhje, as koncept e as vizion, jashtë çdo konteksti me realitetin, dështuan si e merituan.
Paraqitjen e tyre e mundësoi edhe hapësira publike e ofruar për ta, nga gazetarë joprofesionistë, që i ftuan në emisione e debate dhe iu dhanë mundësi t’i shprehin qëndrimet e tyre anakronike me realitetin e Kosovës, që tek një pjesë e publikut krijuan vetëm konfuzione dhe konflikte. Të tilla media vetëm për të prodhuar senzacion, morën klikime përmes tyre, përmes paraqitjeve dhe deklaratave skandaloze, në favor të logjikës komerciale, të gjepit të tyre.
Apo debati për Turqinë e sotshme, për liderin kryesor të saj, deri në kult dhe glorifikim, se si zhvillohet me një gjuhë agresive dhe me një fanatizëm ekstrem, tregon që predispozitat për turkofilizëm po ushqehen.
Në këtë frymë ka rrjedhur edhe debati për figurat historike, me veprime e fjalë degraduese, për kontributin e tyre historik të pranuar në kontekstin e sotshëm. Një historian përballet me një dentist dhe debatojnë për Skënderbeun! Kjo ndodhë vetëm në televizionet e Kosovës, debate të tilla atipike, jo për shëndetin oral të arbërve që kaluan në shqiptarë, por për aspekte gjeo-politike e gjeo-strategjike!
Nëse bazohemi në teorinë për racizmin të Franc Nojmanit, sintagmat e tij, vërejmë disa shkallë të rrezikshme.
Pika e parë e kësaj teorie është pika e dallimeve në tipin ”ne, ju”, pra, ”ne besimtarët, ju mëkatarët apo ju pabesimtarët”, duke i dhënë vetes kompetencë vlerësimi e cila i takon ekskluzivisht Zotit sepse Ai është Krijuesi, Ai e ka fatin e njeriut në dorë dhe Ai është i Gjithëdituri Absolut. Jo vetëm kaq, por besimi është individual dhe nuk ka ndonjë njësi matëse për ta matur shkallën e besimit të njëri-tjetrit, madje as të vetes. E gjitha që mund të vlerësojmë është niveli i manifestimit publik të bindjeve fetare, edhe pse jo me siguri të plotë.
Pika e dytë është vlerësimi i dallimeve në kuptimin ”ne besimtarët jemi në rrugë të drejtë dhe të mirë, ju mëkatarët jeni në rrugë të gabuar dhe të keqe, prandaj kemi predestinime të ndryshme edhe në botën tjetër” (disa hoxhallarë në këtë pikë i kanë dhënë vetes kompetencë me siguri duke përmendur fatin e keq që i pret në botën tjetër disa personalitete historike!).
Pika e tretë është marrja e masave ndaj atyre që janë ndryshe, në kuptimin që intoleranca arrinë nivele ekstreme ku mund të përdoren metoda hakmarrëse, linquese, etj.
Natyrisht që gjuhë tipike raciste gjejmë edhe tek disa priftërinjë shqiptarë të cilët vetes së tyre ua atribuojnë ”shqiptarizmin e pastër” gjoja janë ”shqiptarët e parë”, ndërsa myslimanët janë ”renegatë dhe tradhëtarë të fesë së baballarëve”.
Këto elemente raciste, cilësime dhe predispozitat që çojnë drejt tyre, duhet të luftohen dhe parandalohen fillimisht nga vet ligjëruesit. Ata së bashku me ne duhet të reflektojmë dhe ta heqim gjembin e intolerancës dhe të mos lejojmë që të vetpërjashtohemi nga procesi integrues.
Të mos lejojmë që ta bëjmë religjionin problemin numër një, kur në fakt janë papunësia dhe varfëria, korrupsioni dhe qeveria e dështuar, mosfunksionimi i ligjit dhe institucioneve, inferioriteti në raport me Serbinë, izolimi i shoqërisë kosovare nga Evropa, probleme kryesore të cilat do të duhej të ishin tema dhe agjenda kryesore, e jo të mbulohen apo improvizohen me krijimin e problemeve të natyrës religjioze, si një lloj opiumi në krizë.
Krijimi i një kulture të kritikës sociologjike nuk e mohon apo tjetërson meritën dhe kontributin pozitiv në aspektin shoqëror, që kanë disa hoxhallarë, sado pak që janë të tillë, në pajtimin e gjaqeve, në ndihmat humanitare, në afirmimin e vlerës së respektimit të familjes, etj.
Sigurisht që ka hoxhë apo prift korrekt, tolerant, të hapur dhe me një qasje më të pranuar, më emancipuese dhe më moderne, por kjo nuk do të thotë që s’kemi të drejtë t’i kritikojmë të tjerët.
Sidoqoftë kritika nuk duhet të bëhet në baza të inateve apo averzioneve, por vetëm në baza të dialogut, me qëllime humane përmirësimi sepse është shoqëria ajo që e reflekton Islamin dhe që krijon imazh me të. Siç ka thënë së fundi edhe historiani britanez me famë botërore, Noel Malcolm, në një fjalim të tij të mbajtur në një kishë të Universitetit të Oxfordit:
”E vetmja zgjidhje e problemit të islamizmit radikal do të vijë nga myslimanët e zakonshëm të cilët nuk dëshirojnë të radikalizohen për arsye se ky proces do t’i eliminonte aspektet të cilat janë vet Islami. Për pyetjen se ‘cili është Islami i vërtetë?’ ekziston vetëm një përgjigje: është ai që myslimanët e zakonshëm mendojnë se është. Është sikur kur pyetni ‘çfarë zëri nxjerr violina e mirë?’, ku përgjigja është: çfarëdo që beson violinisti i mirë.”
Prandaj ne si shoqëri duhet të reflektojmë dhe të prodhojmë vlera kulturore, duke e kuptuar kështu se radikalizmi dhe ekstremizmi nuk janë adekuate me Islamin.
Ashtu sikur edhe sociologu nga Universiteti Amerikan i Beirutit, Sari Hanafi, thoshte se sociologjia na kujton se rinia nuk i është bashkuar ISIS-it thjesht për shkak se kanë lexuar libra të veçantë ose kanë ndjekur mënyra të caktuara të interpretimit të Kuranit, por sepse ata kanë jetuar në një kontekst të përjashtimit politik dhe shoqëror. Që do të thotë se përjashtimi politik dhe shoqëror mund t’i izolojë njerëzit, pastaj t’i frustrojë dhe nga frustrimi social të humbin ekuilibrin e tyre shoqëror dhe kulturor dhe të futen rrugëve të ekstremizmit të dhunshëm, të cilat nuk mund të legjitimohen doktrinarisht apo thjesht ato veprime të nxiten vetëm nga faktori doktrinar ose ideologjik. Pra është problem më kompleks se që mundohen disa demagogë ta shpjegojnë.
Nëse të rinjtë tanë do të kishin mundësi të udhëtonin lirshëm në Evropë, jo si shoqëri e mbyllur por si shoqëri e hapur, do të kishin mundësi të shihnin një botë ndryshe e cila do t’ua përmirësonte botëkuptimin për jetën dhe në këtë mënyrë gjasat e viktimizimit dhe histerizimit nga demagogët politik dhe religjioz do të zvogëloheshin.
Do ta kuptonin që problemet dhe kontradiktat nuk zgjidhen as me përplasje, as me përjashtime, as me intolerancë, as me dhunë, as me anarki, as me rebelizëm, as me revolucione, as me ekstremizëm të dhunshëm, as me pjesëmarrje në luftra të huaja, por përmes komunikimit, ligjit dhe vlerave kulturore, morale e shpirtërore që i promovojnë sistemet e ndryshme të vlerave dhe në këtë mënyrë myslimanët do të dilnin nga dekadenca që i ka izoluar, ç’integruar dhe dekontekstualizuar me realitetin dhe nevojat e kohës.
