Ku ke qenë ti gjatë luftës?

KU KE QENË ti gjatë luftës? Përgjigje në këtë pyetje kanë të gjithë qytetarët që kanë jetuar në atë që dikur quhej Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë. Se kjo pyetje, në njërin ose në rastin tjetër, i është shtruar secilit.

Pyetje apo akuzë?! Shqiptari shqiptarin e ka pyetur se ku ka qenë gjatë luftës, edhe serbi serbin, boshnjaku boshnjakun, edhe kroati e ka pyetur kroatin, slloveni sllovenin, malaziasi malaziasin, maqedonasi maqedonasin. Që i bie secili-secilin pa përjashtim.

Luftërat në ish-Jugosllavi kanë filluar në vitin 1991 dhe kanë përfunduar më 2001. Mirëpo, ajo që vlen është se nuk kanë përfunduar vuajtjet e luftërave. Se kërshëria për të ditur ku ka qenë një individ gjatë luftës më shumë sesa një përgjigje për vendndodhjen kërkon përgjigje për shëndetin mendor. Ku ke qenë ti gjatë luftës? – ka të bëjë me traumën. E cila do të mundë të shtrohej edhe si: Sa të ka lënë ty pasoja lufta? Ose edhe më saktë: Sa i cokatur në krye je?

S’KA NJË INDIVID, i cili do të ketë përjetuar një gjendje lufte, nga cilido pozicion, dhe që ai episod jetësor të mos jetë njëra nga ngjarjet më traumatike në jetë. S’ka shumë lidhje a ka qenë me armë në dorë, a ka qenë duke e mbrojtur shtëpinë e vet, a ka qenë duke sulmuar, a ka qenë i dëbuar, refugjat, duke u fshehur ose dezertor. E përbashkëta është – trauma. Gjendja psikologjike e rënduar, e cila do ta përcjellë përgjatë gjithë jetës.

Njësoj, siç na vjen edhe me shfaqjen teatrale me titullin “Bretkosa”. Së paku në dy rrafshe, pra edhe rrëfimi i shfaqjes e edhe vetë rrëfimi për shfaqjen, flasin për traumën kolektive post-jugosllave.

Teksti i saj ishte shkruar nga dramaturgu kroat, Dubravko Mihanoviq, në pjesën e parë të viteve 2000 dhe ishte inskenuar fillimisht në vitin 2005 në teatrin zagrebas Itd, nën regjinë e Franko Peroviqit. Shfaqja ishte pritur mirë nga publiku dhe kritika, kurse pas një periudhe të luajtjes kishte parë edhe fundin e saj. Mirëpo, do të ishte inskenimi i së njëjtës nga një trupë teatrale e një kryeqyteti tjetër të pasluftës, Sarajevë, që do ta çonte krejt në një nivel tjetër “Bretkosën”. Nën regjinë e Elmir Jukiqit, kjo shfaqje pati qindra repriza, bëri xhiro të Evropës dhe në fund u kthye edhe në filmin me të njëjtin titull, i cili do të shfaqej në shumë festivale ndërkombëtare.

Në fund, fatmirësisht, fenomeni i “Bretkosës” erdhi edhe për publikun kosovar, nga regjisorja Burbuqe Berisha, në Teatrin Kamertal të AAB-së.

E GJITHË NGJARJA e “Bretkosës” zhvillohet brenda një berberhaneje, në ditët e sotme. Zeka (Ilir Tafa) është veteran i luftës dhe berber, kurse vëllai i tij i vogël (Basri Shala), i sapo dëbuar nga puna për shkak të vesit të bixhozit dhe alkoolit. Aty është edhe shoku i tyre i ngushtë, Gërga (Donat Qosja), taksist, i cili gjatë kohës së luftës kishte shkuar në Gjermani. Ndërkohë, ajo që fillon si një shpotitje e lehtë me situata të qëlluara komike mes tre njerëzve të afërt, ngadalë kthehet në një situatë vlimi të skajshëm, nën dialogjet se si të bëhet secili prej tyre njeri më i mirë.

Që të tretë e kanë brejtjen e tyre të ndërgjegjes të ndërlidhur me luftën. Vëllai i madh se pse ai është i vetmi që mbijetoi, kurse të gjithë shokët (të zënë edhe në një fotografi të cilën e mban në dyqan) janë vrarë. Vëllai i vogël vuan përse familja e tyre pinjolle kryeqytetase, me gjithë ato sakrifica për kolektivitetin, ka mbetur si mos më keq. Dhe shoku taksist, i cili pavarësisht se nuk ka qenë fare në Kosovë gjatë luftës, tashmë ka marrë statusin e veteranit.

Ku ke qenë ti gjatë luftës? – kthehet në pozicion patronizimi dhe arrogance. Kurse, se ku janë sot njerëzit që kanë përjetuar luftën, pasqyron meritokracinë e stërkequr të kthyer në luftë për përfitime të pozicioneve të pamerituara aktuale shoqërore.

Duke qenë se vetë skenografia është e vendosur në mënyrë të atillë që shikuesi të ndodhet shpesh në jo më larg se gjysmë metri nga aktori në skenë, nën aktrimin e gjendjeve shpirtërore të skajshme – të gazit dhe të qarit, të britmave dhe lutjeve, djersës dhe pështyrjeve, grushtimeve dhe përqafimeve – ngjizet përshtypja se e gjitha që po vështrohet është pjesë e një plotënie. Dhe në të njëjtën kohë, duke qenë se edhe publiku, edhe aktorët e edhe teksti, kanë kaluar në situata të ngjashme të përshkruara në shfaqje, e gjithë përvoja kthehet në një emocion të shkrirë barabartë si te ata që ndodhen në dërrasat e skenës, si te ata të ulur në ulëset e tyre.

“Të kam thënë bre vëlla që ti nuk je kthy normal prej luftës”, i thotë vëllai i vogël Zekës, teksa ky i fundit ia fut briskun e rrojës nën gushë, duke i kërkuar më kërcënim që ai t’i betohet se nga ai çast do të ndryshojë.

Apo, s’duam secili që ai tjetri të ndryshojë?!

DRAMA ËSHTË përshkruar të jetë një përjetim psikoanalitik, një tragjikomedi, e cila nuk e lë askënd të patrandur thellësisht. Në të gjitha skenat teatrore ku është luajtur, është raportuar se në mesin e publikut ka pasur njerëz që kanë dalë duke qarë, i kanë harruar xhaketat dhe çantat e tyre, thellë të prekur nga fati i aktorëve të shfaqjes, nga fati i atyre vetë si individë. Dhe kjo ka qenë edhe arsyeja se përse një tekst i shkruar nga një shkrimtar kroat ka funksionuar njësoj edhe me aktorët dhe shikuesit e teatrit në Sarajevë, në Prishtinë e gjithandej qyteteve të ish-Jugosllavisë ku është luajtur, ose ku është parë filmi.

Se këta popuj e këta njerëz, në fund të fundit, kanë luftuar kundër njëri-tjetrit, por dhimbjen e kanë të përbashkët, traumën e kanë të përbashkët.

Se secili prej tyre, secili prej nesh, nuk është më i njëjti, pas luftërave.

Dhe se është një përjetim këndellës për ta riqëmtuar – brenda një drame aq të realizuar dhe me aktorë shkëlqyeshëm të mishëruar me rolet – se ku jemi katandisur bashkë, kolektivisht, të gjithë.

20 vjet pas luftës, të gjitha problemet, të gjitha bisedat, e gjithë përditshmëria, lë përshtypjen se heshtja e armëve ka ndodhur vetëm disa ditë më parë.

Ne, të gjithë, përballë pasqyrës!

[email protected]

Twitter: @adriatikk